Το μαρούλι ανήκει στην οικογένεια των Asteraceae. Η καλλιέργειά του ήταν αρκετά διαδεδομένη ήδη από την αρχαιότητα (καλλιεργείται για τα τρυφερά του φύλλα και αποτελεί βασική πηγή θρεπτικών στοιχείων). Είναι φυτό ετήσιο, ποώδες με ανάπτυξη που ποικίλλει ανάλογα με τον τύπο (όρθια ή πλάγια).
Εισαγωγή
Το μαρούλι ανήκει στην οικογένεια των Asteraceae. Η καλλιέργειά του ήταν αρκετά διαδεδομένη ήδη από την αρχαιότητα (καλλιεργείται για τα τρυφερά του φύλλα και αποτελεί βασική πηγή θρεπτικών στοιχείων). Είναι φυτό ετήσιο, ποώδες με ανάπτυξη που ποικίλλει ανάλογα με τον τύπο (όρθια ή πλάγια). Ο βλαστός έχει μικρό μήκος ενώ πάνω του είναι διατεταγμένα πυκνά τα φύλλα σχηματίζοντας μια ροζέτα στο στάδιο της βλαστικής ανάπτυξης. Ο καρπός είναι αχαίνιο ενώ τα άνθη περιβάλλονται από βράκτια και διατάσσονται πάνω στο ανθικό στέλεχος υπό μορφή βότρυος ή φόβης.
Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες μαρουλιού ανάλογα με τον τύπο της κεφαλής που σχηματίζουν διαχωρίζονται στους εξής τύπους :
• Cos ή Romaine (μαρούλι Κως ή Ρωμάνα): Ο συγκεκριμένος τύπος μαρουλιού χαρακτηρίζεται για τα μακριά, όρθιας ανάπτυξης φύλλα τα οποία σχηματίζουν επιμήκους σχήματος κεφαλή.
• Butterhead (λείο κεφαλωτό): Τα φυτά του συγκεκριμένου τύπου δημιουργούν μια χαλαρή κεφαλή σφαιρικού σχήματος με τα φύλλα να έχουν μαλακή υφή και ανοιχτό πράσινο χρώμα.
• Crisphead ή Iceberg (κατσαρό κεφαλωτό): Τα φυτά σε αυτόν τον τύπο μαρουλιού δημιουργούν μια κεφαλή σφαιρική με τα φύλλα να έχουν κυματοειδή εμφάνιση και να είναι εύθραυστα.
• Looseleaf (ποικιλίες με χαλαρό ανοιχτό φύλλωμα): Τα φυτά δεν σχηματίζουν κεφαλή και τα φύλλα είναι κυματοειδή και ελεύθερα σε διάφορα χρώματα.
• Batavia: Τα φυτά έχουν φύλλα κατσαρά και σχηματίζουν χαλαρή κεφαλή και αποτελούν μια ενδιάμεση κατάσταση των τύπων loosleaf και iceberg.
• Stem lettuce ή celtuce (κινέζικο μαρούλι): Τα φυτά αυτά καλλιεργούνται για το σαρκώδες στέλεχος τους κυρίως σε διάφορες χώρες της Ασίας. Τα φυτά αυτά ανήκουν στο είδος Lactuca sativa var. angustana.
• Τύποι που καλλιεργούνται για τους ελαιούχους σπόρους του. Τα μαρούλια σε αυτόν τον τύπο σχηματίζουν πολύ γρήγορα τα ανθικά στελέχη πάνω στα οποία δημιουργούν σπόρους μεγάλους οι οποίοι είναι πλούσιοι σε έλαια. Τα φύλλα σε αυτόν τον τύπο είναι πολύ λίγα σε αριθμό και μέγεθος.
Στην χώρα μας καλλιεργούνται σε ευρεία κλίμακα κυρίως οι πρώτοι τέσσερεις τύποι. Ενώ σιγά σιγά έχουν αρχίσει να γίνονται γνωστοί και οι άλλοι τύποι.
Απαιτήσεις σε κλίμα
Το μαρούλι καλλιεργείται κυρίως το φθινόπωρο και το χειμώνα, είναι φυτό ψυχρής εποχής. Βέβαια με την επιλογή κατάλληλης ποικιλίας μπορεί να καλλιεργηθεί και όλη την διάρκεια του χρόνου. Η ανάπτυξή του δεν επηρεάζεται από τις χαμηλές θερμοκρασίες, μπορεί να αντέξει έως -5°C, ενώ η συνεχή έκθεσή του στις χαμηλές θερμοκρασίες μπορεί να προκαλέσει τραύματα στο φυτό. Η ιδανική όμως θερμοκρασία για την ανάπτυξη του φυτού είναι 15°C-25°C τη ημέρα και 10°C-15°C την νύχτα, ενώ σε θερμοκρασίες άνω των 25°C είναι δυνατόν να περάσει στην αναπαραγωγική φάση και να ανθίσει (σε συνδυασμό με υψηλές θερμοκρασίες νύχτας και μεγάλη φωτοπεριόδο) ή η σχηματιζόμενη κεφαλή να είναι πολύ χαλαρή κάνοντάς την μη εμπορεύσιμη. Οι ποικιλίες τύπου Butterhead και Looseleaf είναι πιο ανθεκτικές στις υψηλές θερμοκρασίες και στον σχηματισμό ανθικών στελεχών σε σχέση με τις Romaine και Crisphead. Το μαρούλι γενικά είναι φυτό μεγάλης ημέρας αλλά πλέον οι περισσότερες καινούργιες ποικιλίες είναι ουδέτερες στη διάρκεια της ημέρας (φωτοπεριοδικά αδιάφορες).
Το μαρούλι καλλιεργείται κυρίως το φθινόπωρο και το χειμώνα, είναι φυτό ψυχρής εποχής. Βέβαια με την επιλογή κατάλληλης ποικιλίας μπορεί να καλλιεργηθεί και όλη την διάρκεια του χρόνου. Η ανάπτυξή του δεν επηρεάζεται από τις χαμηλές θερμοκρασίες, μπορεί να αντέξει έως -5°C, ενώ η συνεχή έκθεσή του στις χαμηλές θερμοκρασίες μπορεί να προκαλέσει τραύματα στο φυτό. Η ιδανική όμως θερμοκρασία για την ανάπτυξη του φυτού είναι 15°C-25°C τη ημέρα και 10°C-15°C την νύχτα, ενώ σε θερμοκρασίες άνω των 25°C είναι δυνατόν να περάσει στην αναπαραγωγική φάση και να ανθίσει (σε συνδυασμό με υψηλές θερμοκρασίες νύχτας και μεγάλη φωτοπεριόδο) ή η σχηματιζόμενη κεφαλή να είναι πολύ χαλαρή κάνοντάς την μη εμπορεύσιμη. Οι ποικιλίες τύπου Butterhead και Looseleaf είναι πιο ανθεκτικές στις υψηλές θερμοκρασίες και στον σχηματισμό ανθικών στελεχών σε σχέση με τις Romaine και Crisphead. Το μαρούλι γενικά είναι φυτό μεγάλης ημέρας αλλά πλέον οι περισσότερες καινούργιες ποικιλίες είναι ουδέτερες στη διάρκεια της ημέρας (φωτοπεριοδικά αδιάφορες).
Απαιτήσεις σε έδαφος
Το μαρούλι γενικά αναπτύσσεσαι σε πληθώρα εδαφών, με τα ιδανικά εδάφη για την καλλιέργειά του να θεωρούνται τα γόνιμα, πλούσια σε οργανική ουσία, καλά αποστραγγιζόμενα και με καλή ικανότητα συγκράτησης νερού. Το pH θα πρέπει να κυμαίνεται από 6 έως 7, ενώ το έδαφος θα πρέπει να έχει μικρή περιεκτικότητα αλάτων.
Το μαρούλι γενικά αναπτύσσεσαι σε πληθώρα εδαφών, με τα ιδανικά εδάφη για την καλλιέργειά του να θεωρούνται τα γόνιμα, πλούσια σε οργανική ουσία, καλά αποστραγγιζόμενα και με καλή ικανότητα συγκράτησης νερού. Το pH θα πρέπει να κυμαίνεται από 6 έως 7, ενώ το έδαφος θα πρέπει να έχει μικρή περιεκτικότητα αλάτων.
Πολλαπλασιασμός
Ο πολλαπλασιασμός του μαρουλιού γίνεται εγγενώς με σπόρο. Η βλάστηση των σπόρων επέρχεται και σε χαμηλές θερμοκρασίες ενώ οι ιδανικές θερμοκρασίες θεωρούνται αυτές μεταξύ 15 °C -25 °C (βλάστηση 1-4 ημέρες). Όταν οι επικρατούσες θερμοκρασίες είναι πάνω από 25 °C τότε έχουμε το φαινόμενο του λήθαργου των υψηλών θερμοκρασιών όπου οι σπόροι δεν φυτρώνουν ή φυτρώνουν σε μικρό ποσοστό. Για να αντιμετωπίσουμε αυτό το φαινόμενο μπορούμε να βρέξουμε τους σπόρους και να τους βάλουμε σε συνθήκες ψύξης για 1-3 ημέρες (ψυχρή μεταχείριση), να εφαρμόσουμε ωσμωβελτίωση των σπόρων, ή στο σπορείο να ποτίζουμε με κρύο νερό και να σπείρουμε σε ψυχρότερα μέρη του σπορείου. Ακόμα μπορούμε να καλύψουμε της θέσεις σποράς με φενιζόλ ή χαρτί και να ψεκάζουμε πιο συχνά με νερό και η σπορά να πραγματοποιείται απογευματινές ώρες με κάλυψη του σπορείου με δίχτυ σκίασης.
Για να αποφευχθούν προβλήματα λήθαργου και καθυστερημένης βλάστησης καλό είναι οι σπόροι που χρησιμοποιούνται να είναι πάνω από τριών μηνών. Για την σπορά ενός στρέμματος απαιτούνται περίπου 50 γραμμάρια σπόρου με την πιο συνηθισμένη μέθοδο σποράς να είναι η σπορά σε σπορείο και στην συνέχεια μεταφύτευση στον αγρό στην τελική τους θέση. Η μεταφύτευση γίνεται όταν τα φυτά έχουν αναπτύξει 3-5 πραγματικά φύλλα, 4-6 εβδομάδες μετά την σπορά. Η μεταφύτευση γίνεται με το χέρι ή με φυτευτικές μηχανές και ακολουθεί πότισμα ταυτόχρονα με την φύτευση όταν οι μηχανές είναι αυτόματες ή με το σύστημα άρδευσης. Οι αποστάσεις φύτευσης εξαρτώνται από τον τύπο του μαρουλιού, την εποχή φύτευσης και το επιθυμητό μέγεθος της κεφαλής. Οι συνήθεις αποστάσεις φύτευσης είναι 30εκ-50εκ μεταξύ των γραμμών και 25εκ-50εκ.
Ο πολλαπλασιασμός του μαρουλιού με σπόρο γίνεται με διάφορους τρόπους πάντα με γνώμονα τις ανάγκες των απαιτούμενων φυτών, τον εξοπλισμό με υλικά και μέσα, και την ύπαρξη φθηνών εργατικών. Τα μεγάλα φυτώρια συνήθως χρησιμοποιούν την σπορά επικαλυμμένων σπόρων (pelted) σε κύβους εδάφους ή δίσκους από χαρτί ή πλαστικό. Με την συγκεκριμένη μέθοδο παράγονται χιλιάδες φυτά την ώρα. Σε μικρότερου μεγέθους επιχειρήσεις γίνεται σπορά με το χέρι σπόρων σε κύβους εδάφους. Αντί των κύβων εδάφους δύναται να χρησιμοποιηθούν δίσκοι σποράς από φενιζόλ ή πλαστικό. Μια άλλη μέθοδος είναι η απευθείας σπορά σε κιβώτια και στην συνέχεια μεταφύτευση στον φυτών σε δίσκους σποράς η κύβους. Αυτή μέθοδος πλεονεκτεί στην επιλογή των νεαρών φυτών (επιλογή πιο εύρωστων φυτών) αλλά μειονεκτεί καθώς αυξάνει πολύ τα εργατικά. Τέλος, μια άλλη καλλιεργητική τεχνική που εφαρμόζουν οι παραγωγοί στη φθινοπωρινή καλλιέργεια ή όταν οι θερμοκρασίες είναι πάρα πολύ υψηλές κατά την μεταφύτευση, αφορά την σπορά των σπόρων απευθείας στο χωράφι σε ειδικά διαμορφωμένες αλίες ή σε θερμοκήπια σπορεία και στην συνέχεια μεταφύτευση γυμνόριζων φυτών στην τελική τους θέση. Η μέθοδος αυτή της πυκνής σποράς είναι μια φθηνή μέθοδος που εφαρμόζουν αρκετοί παραγωγοί (με 10 m2 σπορείο παράγονται φυτά για ένα στρέμμα) αλλά μειονεκτεί στην μεγάλη καταπόνηση που δέχονται τα φυτά κατά την μεταφύτευση (καθυστερημένη ανάπτυξη).
Λίπανση
Για τον σχεδιασμό ενός ορθολογικού συστήματος λίπανσης θα πρέπει να έχει προηγηθεί μια εδαφολογική ανάλυση. Με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυτής θα προσδιοριστούν οι ποσότητες των απαιτούμενων στοιχείων που θα πρέπει να προστεθούν. Μεγάλη προσοχή θα πρέπει να δίνετε στο άζωτο, να αποφεύγονται οι μεγάλες ποσότητες, καθώς οι σχηματιζόμενες κεφαλές θα είναι χαλαρές, υδαρείς, ευπαθείς σε διάφορες ασθένειες και το προϊόν θα έχει μικρή εμπορική αξία ή θα είναι μη εμπορεύσιμο λόγω της υψηλής συγκέντρωσης νιτρικών ιόντων. Επίσης, θα πρέπει να δίνεται μεγάλη προσοχή στα λιπάσματα που επιλέγονται στην καλλιέργεια τα οποία δεν προκαλούν οξίνηση του εδάφους (όταν υπάρχει πρόβλημα με το ph συνίσταται η προσθήκη Ca στις κατάλληλες ποσότητες). Εμπειρικά σε ένα στρέμμα συνίσταται να γίνει εφαρμογή 20 μονάδες Ν, 08-10 μονάδες P2O5, και 25-30 μονάδες Κ20 και 1,5-2 κιλά το στρέμμα MgO.
Άρδευση
Το μαρούλι είναι ένα φυτό που έχει μεγάλες απαιτήσεις σε νερό. Η άρδευση γίνεται είτε με την μέθοδο του καταιονισμού είτε με την στάγδην άρδευση. Είναι απαραίτητο το νερό να είναι καλής ποιότητας και να μην περιέχει άλατα τα οποία δημιουργούν προβλήματα στην ανάπτυξη των φυτών. Οι αρδεύσεις θα πρέπει να γίνονται σε μικρές δόσεις και σε συχνή εφαρμογή καθώς τα ακανόνιστα ποτίσματα οδηγούν σε πικρή γεύση των φύλλων και στην εμφάνιση του περιθωριακού καψίματος (που σχετίζεται με προβλήματα Ca μέσα στο φυτό). Αντίθετα υπερβολική άρδευση μπορεί να δημιουργήσει χαλαρές κεφαλές.
Το μαρούλι είναι ένα φυτό που έχει μεγάλες απαιτήσεις σε νερό. Η άρδευση γίνεται είτε με την μέθοδο του καταιονισμού είτε με την στάγδην άρδευση. Είναι απαραίτητο το νερό να είναι καλής ποιότητας και να μην περιέχει άλατα τα οποία δημιουργούν προβλήματα στην ανάπτυξη των φυτών. Οι αρδεύσεις θα πρέπει να γίνονται σε μικρές δόσεις και σε συχνή εφαρμογή καθώς τα ακανόνιστα ποτίσματα οδηγούν σε πικρή γεύση των φύλλων και στην εμφάνιση του περιθωριακού καψίματος (που σχετίζεται με προβλήματα Ca μέσα στο φυτό). Αντίθετα υπερβολική άρδευση μπορεί να δημιουργήσει χαλαρές κεφαλές.
Συγκομιδή-Αποδόσεις
Η συγκομιδή του μαρουλιού πραγματοποιείτε συνήθως 1,5-3 μήνες μετά την σπορά ανάλογα τον τύπο, την εποχή σποράς και τις συνθήκες που επικρατούν. Οι κεφαλωτοί τύποι θα πρέπει να συγκομίζονται όταν οι κεφαλές έχουν το επιθυμητό μέγεθος, ενώ τα μαρούλια τύπου Romaine όταν η κεφαλή είναι ακόμα κλειστή. Τα μαρούλια τύπου Looseleaf συγκομίζονται με βάση το ελάχιστο επιτρεπόμενο βάρος.
Η συγκομιδή καλό θα ήταν να πραγματοποιείται νωρίς το πρωί για να μην υπάρχουν απώλειες υγρασίας. Για την συγκομιδή χρησιμοποιούνται κοφτερά μαχαίρια και αφαιρείται το φυτό στο ύψος του λαιμού. Οι αποδόσεις κυμαίνονται στους 2-3 τόνους το στρέμμα πάντα με βάση τον τύπο του μαρουλιού, την ποικιλία, την εποχή καλλιέργειας, την εφαρμοζόμενη πυκνότητα φύτευσης και το επιθυμητό μέγεθος του τελικού προϊόντος.