Το σπανάκι είναι φυλλώδες λαχανικό και κατατάσσετε στην οικογένεια των Αμαρανθίδων. Είναι μονοετές φυτό, σπάνια διετές, και φτάνει σε ύψος τα 30cm. Tο ριζικό του σύστημα έχει μικρό μήκος ενώ ο βλαστός του είναι κοντός. Καθώς προχωράει η ανάπτυξη του (σχετικά ταχεία αύξηση) πάνω στον βλαστό σχηματίζεται το ανθικό στέλεχος που φέρει τα φύλλα.
Γενικά
Τα φύλλα (νεαρά ή πιο προχωρημένης ηλικίας), τα οποία προτιμώνται για την πλούσια θρεπτική τους αξία αλλά και την γλυκιά τους γεύση, αποτελούν το εδώδιμο τμήμα του φυτού και διατάσσονται σπειροειδώς πάνω στον βλαστό σχηματίζοντας ροζέτα. Είναι δίοικο φυτό (αρσενικά και θηλυκά άνθη στο ίδιο φυτό). Ανάλογα τον τρόπο που θα συγκομιστεί το σπανάκι δίνει την δυνατότητα για πάνω από μία κοπή. Όσον αφορά την υφή των φύλλων υπάρχουν ποικιλίες με λεία φύλλα, με κατσαρά φύλλα και ενδιάμεσες ποικιλίες.
Κλιματικές απαιτήσεις
Ο βιολογικός κύκλος του σπανακιού είναι σχετικά μικρός. Οι σπόροι του βλαστάνουν σε θερμοκρασίες από 2ο C -30ο C. Σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες το φύτρωμα είναι αργό (μπορεί να φτάσει και τον έναν μήνα), ενώ σε θερμοκρασίες κοντά στους 30ο η βλάστηση δεν είναι ομοιόμορφη. Σε θερμοκρασίες από 15,5οC μέχρι 21οC το φύτρωμα γίνεται σε λιγότερο από μία εβδομάδα. Όπως η βλάστηση των σπόρων έτσι και η ανάπτυξη γίνεται σε μεγάλο εύρος θερμοκρασιών, αν και κατάλληλες θεωρούνται οι θερμοκρασίες ημέρας γύρω στους 18ο και νύκτας κοντά στους 7ο C. Υπάρχουν αναφορές για αντοχή φυτών σπανακιού σε θερμοκρασίες αρκετά κάτω του μηδενός (έως και -9). Τα ανεπτυγμένα φυτά είναι πιο ανθεκτικά από τα νεαρά φυτά ή και τα φυτάρια. Για τον λόγο αυτό, σε περιοχές που αναμένονται παγετοί θα πρέπει τα φυτά να έχουν χρόνο να αναπτυχθούν πριν την έλευση των παγετών. Το σπανάκι μπορεί να αναπτυχθεί σε μέρη με πλήρη ηλιοφάνεια αλλά και να ανεχθεί μέρη με κάποιο βαθμό σκίασης.
Εδαφικές απαιτήσεις
Το σπανάκι μπορεί να εκμεταλλευτεί σε πληθώρα εδαφών. Τα ελαφράς-μέσης σύστασης εδάφη (αμμοπηλώδη) θεωρούνται τα πιο κατάλληλα για την χειμωνιάτικη καλλιέργεια γιατί στραγγίζουν καλύτερα αλλά και ζεσταίνονται ταχύτερα με την άνοδο των θερμοκρασιών. Σε εδάφη πιο βαριά μπορεί να επιτευχθούν αρκετά ικανοποιητικές αποδόσεις αρκεί να γίνεται ορθή άρδευση και να έχει ληφθεί μέριμνα για την επαρκή στράγγιση του εδάφους. Το σπανάκι προτιμάει γόνιμά εδάφη πλούσια σε οργανική ουσία. Πριν την καλλιέργεια του θα πρέπει να έχει γίνει προσδιορισμός του Ph καθώς τα φυτά είναι ευαίσθητα στην οξύτητα του εδάφους. Για τον λόγο αυτό το Ph θα πρέπει να κυμαίνεται από 6-8, με ιδανική τιμή από 6-6,8. Τέλος όταν το Ph είναι μικρότερο του 6, η ανάπτυξη είναι ελάχιστη παρουσιάζοντας τα ακόλουθα συμπτώματα:
Το σπανάκι μπορεί να εκμεταλλευτεί σε πληθώρα εδαφών. Τα ελαφράς-μέσης σύστασης εδάφη (αμμοπηλώδη) θεωρούνται τα πιο κατάλληλα για την χειμωνιάτικη καλλιέργεια γιατί στραγγίζουν καλύτερα αλλά και ζεσταίνονται ταχύτερα με την άνοδο των θερμοκρασιών. Σε εδάφη πιο βαριά μπορεί να επιτευχθούν αρκετά ικανοποιητικές αποδόσεις αρκεί να γίνεται ορθή άρδευση και να έχει ληφθεί μέριμνα για την επαρκή στράγγιση του εδάφους. Το σπανάκι προτιμάει γόνιμά εδάφη πλούσια σε οργανική ουσία. Πριν την καλλιέργεια του θα πρέπει να έχει γίνει προσδιορισμός του Ph καθώς τα φυτά είναι ευαίσθητα στην οξύτητα του εδάφους. Για τον λόγο αυτό το Ph θα πρέπει να κυμαίνεται από 6-8, με ιδανική τιμή από 6-6,8. Τέλος όταν το Ph είναι μικρότερο του 6, η ανάπτυξη είναι ελάχιστη παρουσιάζοντας τα ακόλουθα συμπτώματα:
1. Χαμηλή βλαστικότητα σπόρων
2. Περιφερειακό κιτρίνισμα ή καφέτιασμα των φύλλων στα νεαρά στάδια ανάπτυξης
3. Καφέτιασμα ριζών
4. Επιβράδυνση ανάπτυξης
5. Και τελικά θάνατος του φυτού.
Σπορά
Ο πολλαπλασιασμός του σπανακιού γίνεται σε ευρεία κλίμακα με σπόρο (κάποιοι βέβαια σπέρνουν το σπανάκι σε ατομικά γλαστράκια και έξι εβδομάδες αργότερα το μεταφυτεύουν). Αν και παραδοσιακά είναι φυτό ψυχρής εποχής, η σπορά στην χώρα μας μπορεί να γίνει όλη την διάρκεια του έτους λόγω της μεγάλης γκάμας ποικιλιών και υβριδίων που υπάρχουν και επιτρέπουν την καλλιέργεια του αργά την άνοιξη ή ακόμα και μέσα στο καλοκαίρι χωρίς να ξεβλαστώνουν και να αντέχουν στις υψηλές θερμοκρασίες. Το βάθος σποράς κυμαίνεται από 1-2 εκ., ανάλογα την καλλιεργητική τεχνική και από τον τύπου του εδάφους. Ένα γραμμάριο σπόρου περιέχει 85-100 σπόρους και η ποσότητα του σπόρου που θα χρησιμοποιηθεί κατά την σπορά κυμαίνεται από 1-3 κιλά (εξαρτάται από την χρήση την οποία προορίζεται η καλλιέργεια, την διαμόρφωση των γραμμών και τον απαιτούμενο αριθμό φυτών). Αν η σπορά γίνει με μηχανές ακριβείας χρησιμοποιούνται 350-500 γραμμάρια σπόρου ανά στρέμμα. Όταν όμως το σπανάκι προορίζεται για νωπή κατανάλωση η ποσότητα του σπόρου αυξάνει (η συγκομιδή γίνεται σε νεαρό στάδιο όπου τα φύλλα είναι μικρά και εκτενή) ενώ όταν το σπανάκι προορίζεται για επεξεργασία η ποσότητα του σπόρου ελαττώνεται (η καλλιέργεια παραμένει στον αγρό περισσότερο έως ότου αναπτύξει μεγάλα φύλλα). Ακόμα, όταν σημειώνονται υψηλές θερμοκρασίες θα πρέπει να μειώνεται η ποσότητα του σπόρου διότι βελτιώνεται η βλαστικότητα των σπόρων. Παράλληλα με αυτά και οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών και των φυτών εξαρτώνται το τύπο του εδάφους και την χρήσης της καλλιέργειας. Σε εδάφη μέσης-βαριάς σύστασης (ειδικά για χειμωνιάτικη καλλιέργεια) η σπορά γίνει σε αναχώματα πλάτους 1 μέτρου (με 2-4 γραμμές σποράς/ανάχωμα). Για παραγωγή φρέσκου σπανακιού οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών καθορίζονται στα 30-50 εκατοστά ενώ μέσα στην γραμμή αρχικά η σπορά είναι πολύ πυκνή και αργότερα θα ακολουθήσει αραίωμα. Μεταξύ των φυτών μπορεί να διαμορφωθούν από 5 εκατοστά και να φτάσουν μέχρι και τα 20 εκατοστά σε περιπτώσεις που θέλουμε μεγάλη ανάπτυξη φυλλώματος. Το βιομηχανικό σπανάκι σπέρνεται σε πολλαπλές γραμμές και αρκετά πυκνά (περίπου 300.000 φυτά/στρέμμα) και η συγκομιδή του γίνεται μηχανικά.
Ο πολλαπλασιασμός του σπανακιού γίνεται σε ευρεία κλίμακα με σπόρο (κάποιοι βέβαια σπέρνουν το σπανάκι σε ατομικά γλαστράκια και έξι εβδομάδες αργότερα το μεταφυτεύουν). Αν και παραδοσιακά είναι φυτό ψυχρής εποχής, η σπορά στην χώρα μας μπορεί να γίνει όλη την διάρκεια του έτους λόγω της μεγάλης γκάμας ποικιλιών και υβριδίων που υπάρχουν και επιτρέπουν την καλλιέργεια του αργά την άνοιξη ή ακόμα και μέσα στο καλοκαίρι χωρίς να ξεβλαστώνουν και να αντέχουν στις υψηλές θερμοκρασίες. Το βάθος σποράς κυμαίνεται από 1-2 εκ., ανάλογα την καλλιεργητική τεχνική και από τον τύπου του εδάφους. Ένα γραμμάριο σπόρου περιέχει 85-100 σπόρους και η ποσότητα του σπόρου που θα χρησιμοποιηθεί κατά την σπορά κυμαίνεται από 1-3 κιλά (εξαρτάται από την χρήση την οποία προορίζεται η καλλιέργεια, την διαμόρφωση των γραμμών και τον απαιτούμενο αριθμό φυτών). Αν η σπορά γίνει με μηχανές ακριβείας χρησιμοποιούνται 350-500 γραμμάρια σπόρου ανά στρέμμα. Όταν όμως το σπανάκι προορίζεται για νωπή κατανάλωση η ποσότητα του σπόρου αυξάνει (η συγκομιδή γίνεται σε νεαρό στάδιο όπου τα φύλλα είναι μικρά και εκτενή) ενώ όταν το σπανάκι προορίζεται για επεξεργασία η ποσότητα του σπόρου ελαττώνεται (η καλλιέργεια παραμένει στον αγρό περισσότερο έως ότου αναπτύξει μεγάλα φύλλα). Ακόμα, όταν σημειώνονται υψηλές θερμοκρασίες θα πρέπει να μειώνεται η ποσότητα του σπόρου διότι βελτιώνεται η βλαστικότητα των σπόρων. Παράλληλα με αυτά και οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών και των φυτών εξαρτώνται το τύπο του εδάφους και την χρήσης της καλλιέργειας. Σε εδάφη μέσης-βαριάς σύστασης (ειδικά για χειμωνιάτικη καλλιέργεια) η σπορά γίνει σε αναχώματα πλάτους 1 μέτρου (με 2-4 γραμμές σποράς/ανάχωμα). Για παραγωγή φρέσκου σπανακιού οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών καθορίζονται στα 30-50 εκατοστά ενώ μέσα στην γραμμή αρχικά η σπορά είναι πολύ πυκνή και αργότερα θα ακολουθήσει αραίωμα. Μεταξύ των φυτών μπορεί να διαμορφωθούν από 5 εκατοστά και να φτάσουν μέχρι και τα 20 εκατοστά σε περιπτώσεις που θέλουμε μεγάλη ανάπτυξη φυλλώματος. Το βιομηχανικό σπανάκι σπέρνεται σε πολλαπλές γραμμές και αρκετά πυκνά (περίπου 300.000 φυτά/στρέμμα) και η συγκομιδή του γίνεται μηχανικά.
Λίπανση
Για τον σχεδιασμό ενός ορθολογικού συστήματος λίπανσης θα πρέπει να έχει προηγηθεί μια εδαφολογική ανάλυση. Με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυτής θα προσδιοριστούν οι ποσότητες των απαιτούμενων στοιχείων που θα πρέπει να προστεθούν. Σε περίπτωση που υπάρχει διαθέσιμη κοπριά καλό θα ήταν να γίνει η εφαρμογή της σε ποσότητα 2-3 τόνους το στρέμμα. Για μια παραγωγή της τάξεως των 3000 κιλών/στρέμμα απαιτούνται περίπου 14,4 μονάδες Ν, 5,4 μονάδες P (με την μορφή P2O5) και 15 μονάδες Κ (με την μορφή Κ20). Ένα μέρος του αζώτου θα χορηγηθεί με την βασική λίπανση ενώ το υπόλοιπο με 2-3 επιφανειακές λιπάνσεις. Κάποιοι παραγωγοί εφαρμόζουν το 1/3 του αζώτου κατά την βασική λίπανση, κάποιοι άλλοι το μισό ενώ άλλοι τα 2/3. Συνήθως στην χειμωνιάτικη καλλιέργεια οι ποσότητες του αζώτου που θα εφαρμοστούν με την βασική λίπανση μειώνονται για να μειωθεί και ο κίνδυνος έκπλυσης από τις βροχές. Οι ποσότητες θρεπτικών στοιχείων που θα χορηγηθούν τροποποιούνται ανάλογα με το έδαφος που θα γίνει η καλλιέργεια (μικρότερες ποσότητες σε βαρύτερα εδάφη), ανάλογα την εποχή και τον σκοπό καλλιέργειας, το ύψος βροχόπτωσης και το μήκος της καλλιεργητικής περιόδου. Κάποιοι παραγωγοί βιομηχανικού σπανακιού δεν εφαρμόζουν καθόλου βασική λίπανση και περιορίζονται μόνο σε επιφανειακές λιπάνσεις.
Για τον σχεδιασμό ενός ορθολογικού συστήματος λίπανσης θα πρέπει να έχει προηγηθεί μια εδαφολογική ανάλυση. Με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυτής θα προσδιοριστούν οι ποσότητες των απαιτούμενων στοιχείων που θα πρέπει να προστεθούν. Σε περίπτωση που υπάρχει διαθέσιμη κοπριά καλό θα ήταν να γίνει η εφαρμογή της σε ποσότητα 2-3 τόνους το στρέμμα. Για μια παραγωγή της τάξεως των 3000 κιλών/στρέμμα απαιτούνται περίπου 14,4 μονάδες Ν, 5,4 μονάδες P (με την μορφή P2O5) και 15 μονάδες Κ (με την μορφή Κ20). Ένα μέρος του αζώτου θα χορηγηθεί με την βασική λίπανση ενώ το υπόλοιπο με 2-3 επιφανειακές λιπάνσεις. Κάποιοι παραγωγοί εφαρμόζουν το 1/3 του αζώτου κατά την βασική λίπανση, κάποιοι άλλοι το μισό ενώ άλλοι τα 2/3. Συνήθως στην χειμωνιάτικη καλλιέργεια οι ποσότητες του αζώτου που θα εφαρμοστούν με την βασική λίπανση μειώνονται για να μειωθεί και ο κίνδυνος έκπλυσης από τις βροχές. Οι ποσότητες θρεπτικών στοιχείων που θα χορηγηθούν τροποποιούνται ανάλογα με το έδαφος που θα γίνει η καλλιέργεια (μικρότερες ποσότητες σε βαρύτερα εδάφη), ανάλογα την εποχή και τον σκοπό καλλιέργειας, το ύψος βροχόπτωσης και το μήκος της καλλιεργητικής περιόδου. Κάποιοι παραγωγοί βιομηχανικού σπανακιού δεν εφαρμόζουν καθόλου βασική λίπανση και περιορίζονται μόνο σε επιφανειακές λιπάνσεις.
Άρδευση
Το σπανάκι χρειάζεται συχνότερες και μικρότερες ποσότητες νερού λόγω του επιφανειακού του ριζικού συστήματος. Θα πρέπει όμως η άρδευση να γίνεται με προσοχή και να υπάρχει ομοιόμορφη κατανομή της υγρασίας. Αν οι βροχοπτώσεις δεν επαρκούν θα πρέπει να εφαρμοσθούν αρδεύσεις καθώς το σπανάκι έχει ταχεία ανάπτυξη για να αποφευχθεί η καταπόνηση των φυτών. Ανάλογα με την εποχή και το ύψος βροχοπτώσεων για την συγκεκριμένη περίοδο της καλλιέργειας μπορεί να χρειαστεί άρδευση πριν την κατεργασία του εδάφους και την σπορά. Από την σπορά και μετά θα πρέπει η επιφάνεια του εδάφους να διατηρείται υγρή όχι μόνο για το καλό φύτρωμα των σπόρων αλλά και για την αποφυγή δημιουργίας κρούστας. Η καλοκαιρινή καλλιέργεια έχει πολύ μεγαλύτερη ανάγκη για άρδευση σε σχέση με την χειμωνιάτική. Στην καλοκαιρινή καλλιέργεια μπορεί να υπάρχει ανάγκη για άρδευση κάθε 2 ημέρες ενώ στην χειμωνιάτικη μπορεί να γίνουν 2-3 αρδεύσεις σε όλη την σεζόν. Οι καλλιεργητές συνήθως ποτίζουν τεχνητή βροχή, με αυλάκια, ή με κατάκλιση. Επίσης θα πρέπει να αποφεύγεται η υπερβολική άρδευση (υψηλή υγρασία που έχει σαν αποτέλεσμα προσβολές από ασθένειες) και να μην πέφτει χώμα πάνω στο φύλλα υποβαθμίζεται η ποιότητα του.
Το σπανάκι χρειάζεται συχνότερες και μικρότερες ποσότητες νερού λόγω του επιφανειακού του ριζικού συστήματος. Θα πρέπει όμως η άρδευση να γίνεται με προσοχή και να υπάρχει ομοιόμορφη κατανομή της υγρασίας. Αν οι βροχοπτώσεις δεν επαρκούν θα πρέπει να εφαρμοσθούν αρδεύσεις καθώς το σπανάκι έχει ταχεία ανάπτυξη για να αποφευχθεί η καταπόνηση των φυτών. Ανάλογα με την εποχή και το ύψος βροχοπτώσεων για την συγκεκριμένη περίοδο της καλλιέργειας μπορεί να χρειαστεί άρδευση πριν την κατεργασία του εδάφους και την σπορά. Από την σπορά και μετά θα πρέπει η επιφάνεια του εδάφους να διατηρείται υγρή όχι μόνο για το καλό φύτρωμα των σπόρων αλλά και για την αποφυγή δημιουργίας κρούστας. Η καλοκαιρινή καλλιέργεια έχει πολύ μεγαλύτερη ανάγκη για άρδευση σε σχέση με την χειμωνιάτική. Στην καλοκαιρινή καλλιέργεια μπορεί να υπάρχει ανάγκη για άρδευση κάθε 2 ημέρες ενώ στην χειμωνιάτικη μπορεί να γίνουν 2-3 αρδεύσεις σε όλη την σεζόν. Οι καλλιεργητές συνήθως ποτίζουν τεχνητή βροχή, με αυλάκια, ή με κατάκλιση. Επίσης θα πρέπει να αποφεύγεται η υπερβολική άρδευση (υψηλή υγρασία που έχει σαν αποτέλεσμα προσβολές από ασθένειες) και να μην πέφτει χώμα πάνω στο φύλλα υποβαθμίζεται η ποιότητα του.
Συγκομιδή
Η συγκομιδή καθορίζεται από την πρωιμότητα της κάθε ποικιλίας, την εποχή της καλλιέργειας, τις συνθήκες που θα επικρατήσουν κατά την καλλιέργεια και τον σκοπό της καλλιέργειας (baby leaf, για νωπό, βιομηχανικό). Τα σπανάκια για baby leaf μπορούν να συγκομιστούν και σε περίπου 20 ημέρες μετά την σπορά τους, ενώ καλλιέργειες που προορίζονται για νωπή χρήση μπορεί να ξεπεράσουν και τις 80 ημέρες. Συνήθως η συγκομιδή γίνεται 1,5-2 μήνες μετά την σπορά. Η συγκομιδή μπορεί να γίνει μηχανικά ή και χειρωνακτικά (με το χέρι). Το βιομηχανικό σπανάκι συγκομίζεται μηχανικά ενώ το φρέσκο μπορεί να κοπεί και χειρωνακτικά. Σε περίπτωση που η κοπή γίνει ψηλά μπορούμε να πάρουμε και συμπληρωματική κοπή, αν κατά την διάρκεια αυτής δεν αφαιρεθεί η κεφαλή. Οι αποδόσεις στο βιομηχανικό σπανάκι μπορούν να φθάσουν κοντά στους 3 τόνους ανά στρέμμα ενώ για το φρέσκο οι αποδόσεις κυμαίνονται περίπου στους 1-2 τόνους. Κατά την φθινοπωρινή-χειμερινή παραγωγή σπανακιού οι αποδόσεις είναι συνήθως μεγαλύτερες από την ανοιξιάτικη-καλοκαιρινή.
Η συγκομιδή καθορίζεται από την πρωιμότητα της κάθε ποικιλίας, την εποχή της καλλιέργειας, τις συνθήκες που θα επικρατήσουν κατά την καλλιέργεια και τον σκοπό της καλλιέργειας (baby leaf, για νωπό, βιομηχανικό). Τα σπανάκια για baby leaf μπορούν να συγκομιστούν και σε περίπου 20 ημέρες μετά την σπορά τους, ενώ καλλιέργειες που προορίζονται για νωπή χρήση μπορεί να ξεπεράσουν και τις 80 ημέρες. Συνήθως η συγκομιδή γίνεται 1,5-2 μήνες μετά την σπορά. Η συγκομιδή μπορεί να γίνει μηχανικά ή και χειρωνακτικά (με το χέρι). Το βιομηχανικό σπανάκι συγκομίζεται μηχανικά ενώ το φρέσκο μπορεί να κοπεί και χειρωνακτικά. Σε περίπτωση που η κοπή γίνει ψηλά μπορούμε να πάρουμε και συμπληρωματική κοπή, αν κατά την διάρκεια αυτής δεν αφαιρεθεί η κεφαλή. Οι αποδόσεις στο βιομηχανικό σπανάκι μπορούν να φθάσουν κοντά στους 3 τόνους ανά στρέμμα ενώ για το φρέσκο οι αποδόσεις κυμαίνονται περίπου στους 1-2 τόνους. Κατά την φθινοπωρινή-χειμερινή παραγωγή σπανακιού οι αποδόσεις είναι συνήθως μεγαλύτερες από την ανοιξιάτικη-καλοκαιρινή.